Ordovisiyen dönemi, Kambriyen’ dönemin’in ardından gelir ve Silüryen’e kadar devam eder. Jeolojik kayıtlara göre, yaklaşık 485 milyon yıl öncesinden başlar ve 443 milyon yıl öncesine kadar sürer.
Ordovisiyen döneminde, Dünya’nın iklimi genellikle ılımandı ve buzulların oluşumuyla ilişkili belirgin kanıtlar bulunmamaktadır. Ancak, iklimdeki değişkenlikler ve mevsimsel değişimlerin olduğu düşünülmektedir. Günümüze göre iklim, daha sıcak ve nispeten dengeliydi.
Coğrafya
Ordovisiyen dönemi, Dünya’nın coğrafi yapısında önemli değişikliklere tanıklık etti. Bu dönemde, deniz tabanı yayılmaları ve sırt oluşumları devam etti ve kıtasal sınırlar yeniden düzenlendi. Kıtasal kara parçaları büyük ölçüde denizlerle çevriliydi ve kutup bölgeleri buzullarla kaplıydı.
Flora ve Canlılar
Ordovisiyen dönemi, denizlerdeki yaşamın zenginleştiği bir dönemdir. Trilobitler, kabuklu deniz hayvanları, deniz süngerleri, yumuşakçalar ve ekinodermler gibi birçok organizma bu dönemde yaygındı. Ayrıca, ilk balık benzeri organizmaların da ortaya çıktığı düşünülmektedir. Karada yaşam ise hala çok sınırlıydı ve genellikle basit bitki örtüsü ile karakterize ediliyordu.
Ordovisiyen döneminin sonlarına doğru, bir kitle yok oluşu meydana geldi ve birçok deniz hayvanı türü kayboldu. Bu yok oluş, devir sonu yok oluşlarından biri olarak bilinir ve birçok trilobit türü gibi birçok organizmanın tükenmesine neden oldu.
Günümüzde, Ordovisiyen döneminin yaşamın evrimindeki önemi büyüktür. Bu dönem, karmaşık yaşam formlarının gelişimine ve çeşitlenmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Ayrıca, deniz yaşamının çeşitliliği ve karmaşıklığı, ekosistemlerin oluşumu ve gelişimi açısından kritik bir dönem olan Ordovisiyen döneminde büyük ölçüde şekillenmiştir.
Etiket: ordovisiyen, ordovisiyen yok olması, trilobitler, jeolojik zamanlar
Kambriyen dönemi, Dünya tarihinde yaşamın evrimindeki en önemli dönemlerden biridir. Bu dönemde, karmaşık çok hücreli organizmaların ortaya çıkması ve hızla çeşitlenmesiyle bilinir. Stratigrafi açısından Paleozoik Zaman’ın ilk periyodu olan Kambriyen periyoduna karşılık gelir ve yaklaşık olarak 539 milyon yıl öncesinden başlar ve 485 milyon yıl öncesine kadar sürer.
Kambriyen döneminde, Dünya’nın iklimi genellikle sıcak ve nispeten istikrarlıydı. Buzul dönemleri yoktu ve ılıman iklim koşullarının hüküm sürdüğü düşünülüyor. Ancak, belirgin mevsimsel değişikliklerin olduğu düşünülür ve tropikal bölgelerin genişlediği ve daraldığı görülür. Bu dönemdeki iklim değişiklikleri, yaşamın evrimini etkileyen önemli faktörlerdendir.
Coğrafya
Kambriyen döneminde, Dünya’nın coğrafik yapısı önemli değişimlere uğradı. Süper kıta Pannotia’nın parçalanması ve kıtaların ayrılmasıyla, kıtasal sınırlar yeniden düzenlendi. Deniz tabanı yayılmaları ve sırt oluşumları hızlandı ve yeni okyanus havzaları oluştu. Kara kütleleri arasında kara köprüleri oluştu ve bu durum, organizmaların farklı bölgelere yayılmasını kolaylaştırdı.
Flora
Kambriyen döneminde, bitkilerin çeşitliliği ve karmaşıklığı, sonraki dönemlere kıyasla oldukça sınırlıydı. Denizlerde, algler ve diğer basit bitki benzeri organizmalar hakimdi. Kara bitkileri henüz evrimleşmemişti ve bu dönemde kara üzerinde karmaşık bitki örtüsü bulunmamaktaydı. Ancak, denizlerde yaşayan bitkisel organizmalar, ekolojik çeşitlilik açısından oldukça zengindi ve okyanus ekosistemlerinin önemli bir parçasını oluşturuyordu.
Canlılar
Kambriyen dönemi, karmaşık çok hücreli organizmaların çeşitliliğinde ve evriminde büyük bir patlama yaşandığı dönemdir. Bu dönemde ortaya çıkan organizmalardan bazıları trilobitler, arketipler, deniz süngerleri, yumuşakçalar, ekinodermler ve kabuklu organizmalardır. Trilobitler, Kambriyen döneminin en tanıdık fosillerindendir ve deniz tabanlarında hareket eden kabuklu hayvanlardır. Deniz süngerleri, yumuşakçalar ve ekinodermler de o döneme ait birçok fosil kaydında bulunmuştur.
Kambriyen döneminin en dikkat çeken özelliği, yaşamın çeşitliliğindeki hızlı artıştır. Bu dönemde yaşam, okyanusların derinliklerinden çıkarak farklı ortamlara hızla yayılmış ve çeşitlenmiştir. Bu da sonraki dönemlerdeki biyolojik evrimin ve çeşitliliğin temelini atmıştır. Kambriyen dönemi, yaşamın evrim tarihindeki en önemli dönemlerden biri olarak kabul edilir ve modern yaşam formlarının atası olan birçok organizmanın kökenini açıklar. Bu dönem, biyolojik çeşitliliğin ve karmaşıklığın hızla arttığı bir dönemdir ve Dünya tarihindeki önemli bir dönüm noktasını temsil eder.
Bu dönem yeryüzünün ilk oluşmaya başladığı jeolojik zamandır. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu bu zamanın 4,6 milyar yıl öncesinden başlayıp 4 milyar yıl öncesine kadar devam ettiğini kabul etmiştir. Hadean sözcüğü eski Yunan mitolojisinde ölüleri egemenliği altında bulundurduğuna inanılan yeraltı tanrısı Hades’ten gelmektedir. Bu adın verilmesinin nedeni o zamanki yeryüzünün, Kutsal Kitaplarda betimlenen “cehennem” kavramına çok benzemesidir. Bu dönemde volkanik etkinlik oldukça yüksektir ve yeryüzü neredeyse tamamen eriyik durumdadır. Ayrıca gök taşları ile çarpışmalar devam etmektedir. Ülkemizde bu yaşa karşılık gelen kayaç bulunmamakla birlikte Grönland, Kanada ve Avustralya’da Hadean zamanına ait kayaçlar bulunmuştur. Bu dönemde dünyanın atmosferinin nasıl olduğu bilinmese de büyük miktarda Azot içerdiği düşüncesi genel olarak kabul görmektedir. Bu zamana ait alt dönem ve devreler yeterli bilgi bulunmamasından dolayı ayırtlanmamıştır.
Bunun yanı sıra Dünyanın uydusu olan Ay da bu dönemde ortaya çıkmıştır. Yaklaşık Mars gezegeni büyüklüğünde olan Theia adında bir gezegen ile Dünyanın çarpışması sonucunda iki büyük kütle birbirine karışmış ve Dünya şimdiki boyutuna ulaşmıştır. Bu çarpışma sonucunda kopan büyük bir kütle ise uzay boşluğuna savrulmuş, Dünyanın çekim etkisiyle yörüngeye oturarak uydumuz olan Ay’ı meydana getirmiştir. Ay yüzeyinden alınan kayaçlar ile Hawai ve Arizona’dan alınan kayaçlar birbirleriyle karşılaştırıldığında oksijen izotopları arasında bir fark olmadığı görülmüş ve Ay’ın bu çarpışma sonucu oluştuğu görüşü kabul görmüştür. Ayrıca, Theia adlı bu gezegenin Dünya ile çarpışmasıyla Dünyanın ekseninde eğiklik oluştuğuna ve bu eğiklik sonucu değişik mevsimleri yaşayabildiğimize inanılmaktadır. Theia, Yunan mitolojisinde aydınlıktan ve görüntüden sorumlu olan dişi Titan’ın adı olup gezegene bu ad verilmiştir.
Aşağıdaki videoda Kambriyen öncesi çağlar animasyonla betimlenmeye çalışılmış. İzlemenizi öneririm.
Arkeyan devri; Eeoarkeyan, Paleoarkeyan, Mesoarkeyan ve Neoarkeyan olmak üzere 4 bölüme ayrılmıştır. Yaklaşık olarak 4 milyar yıl öncesinden 2,5 milyar yıl öncesine kadarki zamana Arkeyan Devri denilmektedir. Zaman makinesine binip 2,5-4 milyar yıl öncesine giderek dünyamızı ziyaret edecek olsaydınız muhtemelen gezegenimizi tanıyamayacaktınız. Özel tasarlanmış kaskınızı başınızdan çıkarttığınız anda nefes alamayacaktınız. Çünkü atmosferimizde metan, amonyak gibi zehirli gazlar bulunuyor olacaktı. 4 milyar yıl öncesinden 2,5 milyar yıl öncesine kadarki süreçte yerküre hızlıca soğumaya başladı. Hadean Devrindeki o cehennem havası yerini gezegenimizin şimdiki haline benzer bir şekle bırakmaya başladı. Kayalar ve kıta plakaları oluşmaya başladı.
Dünyada yaşam ilk defa bu dönemde ortaya çıkmıştır. Günümüzde bulunabilen en eski fosil 3,5 milyon yıl yaşında olup bu fosil Arkeyan Devrine ait bir bakteri mikro fosilidir. Arkeyan devrinde yaklaşık 1 milyar yıl boyunca okyanuslarda çekirdeksiz tek hücreli organizma olan bakteriler yaşam sürmüştür. Bu bakterilerin oluşturduğu kolonilere stromatolit denilmektedir. Stromatolit popülasyonu Arkeyan devri boyunca artmış, bir sonraki dönem olan Proterozoyik’te ise azalmıştır. Stromatolitler fotosentetik siyanobakteri olup nüfuslarının artmasıyla birlikte okyanuslarda oksijen miktarını artırmışlardır. Daha sonra okyanuslarda çözünen bu oksijen atmosfere karışarak diğer yaşam formlarının oluşması için uygun ortamın oluşmasını sağlamıştır. Bu zaman Arkea bakterilerinin devri olduğundan adını bu bakterilerden almaktadır.
Stromatolit Güney Afrika ve Batı Avustralya’da Arkeyan yaşlı kayaçlarda fosil olarak bulunmuştur. Günümüzde çok az sayıda bulunmaktadır. Bugün stromatolitleri yalnızca Batı Avustralya’nın Shark Körfezinde görebiliyoruz. Shark Körfezinin suyunun çok tuzlu olması nedeniyle stromatolitlerle beslenen canlıların buraya ulaşamaması sonucu tamamen yok olmamıştır.
Eo-Arkeyan (4031-3600 milyon yıl öncesi)
İklim: Eo-Arkeyan dönemi, Dünya’nın genç atmosferinin oluştuğu bir dönemdir. Atmosfer, günümüz atmosferinden çok farklıydı ve ana bileşenleri azot, karbon dioksit, su buharı ve az miktarda metan içeriyordu. Oksijen düzeyi bugünkünden çok daha düşüktü. Yüzey sıcaklıkları yüksekti ve büyük ölçüde volkanik aktiviteye bağlı olarak değişiyordu.
Coğrafya: Eo-Arkeyan’da Dünya’nın yüzeyi genellikle volkanik aktivite sonucu oluşan lav akıntıları ve volkanik adalarla kaplıydı. Yer kabuğu hareketleri sıkça yaşanıyor ve sürekli olarak yeni kara parçaları oluşuyordu. Kıtasal kütlenin oluşumu henüz başlamamıştı ve okyanuslar büyük bir kısmı kaplıyordu.
Eo-Arkeyan döneminde, Dünya’nın yüzeyi bugünkünden çok farklıydı. Okyanuslar geniş ve derin, kıtasal kara parçaları yok denecek kadar azdı. Yüzeydeki lav akıntıları ve volkanik adalar, gezegenin karakteristik görünümünü oluşturuyordu. Atmosfer, çoğunlukla karbondioksit ve su buharı içeriyordu ve bu da gezegenin yüzeyini sıcak tutuyordu.
Paleo-Arkeyan (3600-3200 milyon yıl öncesi)
İklim: Paleo-Arkeyan döneminde, atmosferdeki gaz bileşimi ve iklim koşulları Eo-Arkeyan’a göre biraz daha istikrarlı hale gelmişti. Ancak hala çok az oksijen vardı ve atmosferin büyük bir kısmı karbondioksit, azot ve su buharı gibi gazlardan oluşuyordu. Gezegenin yüzeyi ılıman bir iklim gösteriyordu.
Coğrafya: Paleo-Arkeyan’da kıtasal kütlenin oluşumu başlamıştı ve Dünya’nın yüzeyi giderek daha fazla kara parçasıyla kaplanıyordu. Okyanuslar hala genişlemeye devam ediyordu ancak kıtasal alanlar da büyüyordu. Volkanik aktivite devam ediyordu ve yer kabuğu hareketleri sıkça meydana geliyordu.
Paleo-Arkeyan döneminde, Dünya’nın yüzeyi giderek daha fazla kıtasal kara parçasıyla kaplanmaya başlamıştı. Ancak hala büyük bir kısmı sular altındaydı. Yüzeydeki lav akıntıları azalmış ve yerini granit ve bazalt gibi kayalara bırakmıştı. Atmosferin bileşimi, gezegenin yüzeyini sıcak tutmaya devam ediyordu.
Meso-Arkeyan (3200-2800 milyon yıl öncesi)
İklim: Meso-Arkeyan döneminde, Dünya’nın iklimi daha da istikrarlı hale gelmişti. Atmosferdeki oksijen seviyeleri artmaya başlamış ve karbondioksit seviyeleri düşmüştü. Ancak hala modern atmosferin düzeylerine ulaşmamıştı. Gezegenin yüzeyinde ılıman iklim koşulları hakimdi.
Coğrafya: Meso-Arkeyan’da kıtasal kütlenin oluşumu hızlanmıştı ve bugünkü kıtaların prototipleri ortaya çıkmıştı. Okyanuslar daralmış ve kıtasal alanlar genişlemişti. Volkanik aktivite azalmış ancak hala belirgin bir şekilde devam etmişti.
Meso-Arkeyan döneminde, Dünya’nın yüzeyi giderek daha fazla kıtasal kara parçasıyla kaplanmıştı. Okyanuslar, günümüzdeki kadar geniş değildi ancak hala büyük su kütlelerini kaplıyordu. Yüzeydeki volkanik aktivite azalmış ve yerini daha fazla erozyon ve tortul kaya oluşumu almıştı.
Neo-Arkeyan (2800-2500 milyon yıl öncesi)
İklim: Neo-Arkeyan döneminde, atmosferdeki oksijen seviyeleri önemli ölçüde artmıştı ve karbondioksit seviyeleri daha da düşmüştü. İklim, günümüzden daha istikrarlı hale gelmiş ve ılıman iklim koşulları hakim olmuştu.
Coğrafya: Neo-Arkeyan’da kıtasal kütlenin oluşumu hızla devam etmiş ve günümüz kıtalarının temelleri atılmıştı. Okyanuslar daralmış ve kıtasal alanlar genişlemişti. Volkanik aktivite azalmış ve yer kabuğu hareketleri yavaşlamıştı.
Neo-Arkeyan döneminde ise, Dünya’nın yüzeyi modern coğrafik özelliklere daha çok benzemeye başlamıştı. Kıtasal kara parçaları büyük ölçüde oluşmuş ve okyanuslar daha daralmıştı. Yüzeydeki volkanik aktivite azalmış ve erozyon ile birlikte dağ oluşumu ve kara şekillenmesi daha belirgin hale gelmişti.
Proterozoyik 2,5 milyar yıl öncesinden 539 milyon yıl öncesine kadar olan zamanın adı olup Yunanca “erken yaşam” anlamına gelmektedir. Kambriyen öncesi olarak belirtilen devrin en genç zamanıdır. Yaşlıdan gence doğru sırasıyla Paleoproterozoyik, Mesoproterozoyik ve Neoproterozoyik olarak 3 bölüme ayrılmıştır.
Proterozoyik İklimi
Bu devir boyunca birkaç kez buzul çağı yaşanmıştır. Yeryüzünün tamamı birkaç kilometre kalınlığında buz tabakalarıyla kaplanmıştır. Dünya en büyük buzul çağını bu devirde görmüştür ve Kartopu Dünya olarak tanımlanmaktadır. Bu dönemin sonuna doğru iklim ılımanlaşmaya başlamış ve buzullar erimiştir.
Proterozoyik Coğrafyası
Proterozoyik devrinde bugünkü kıtalar Dünya’nın Güney yarım küresinde bir araya gelmiştir ve Rodinia adı verilen büyük bir anakarayı oluşturmuşlardır. Denizlerde ve atmosferde serbest haldeki oksijen bu devirde oldukça artmıştır.
Proterozoyik Canlıları
İlk defa Arkeyan devrinde okyanuslarda ve atmosferde ortaya çıkan serbest haldeki oksijen bu devirde oldukça artmıştır. Arkeyan devrinde çoğalan çekirdeksiz tek hücreli canlılar bu durumdan olumsuz etkilenmiş ve büyük oranda yok olmuşlardır. Bu devir çekirdeksiz tek hücreli canlılar için bir felaket olsa da oksijenin artması ile bu dönemde bakteriler hızla çoğalmıştır. İlk çekirdekli tek hücreli canlılar 2,2 milyar yıl öncesinde ortaya çıkmıştır. Devrin sonlarına doğru buzulların da erimesiyle, ilk yumuşak dokulu ve çok hücreli canlılar (ağırlıklı olarak algler) görülmeye başlanmıştır. Edikara Faunası olarak da bilinen ve bugünkü denizanalarına ve süngerlere benzeyen bu ilk hayvansal yapıların yer aldığı fosil yatakları oldukça geniş bir alana yayılmıştır. Bu dönemde Dünyamız Güneşten gelen büyük bir ultraviyole bombardımanına maruz kalmıştır. Okyanuslar bu ultraviyole ışınlara karşı koruma sağladığından bu devirde yaşam yalnızca denizlerde bulunmaktadır. Rodinia kıtasında henüz ozon tabakası oluşmadığından ve Güneşten gelen ultraviyole ışınlarına karşı koruma sağlanamadığından yaşam için elverişli şartlar henüz ortaya çıkmamıştır.
Paleo-proterozoyik (2500-1600 milyon yıl öncesi)
İklim: Paleoproterozoyik dönemi, Dünya’nın ikliminde önemli değişikliklere sahne oldu. İklim, önceki Arkean dönemlerden farklı olarak daha istikrarlı hale geldi. Ancak, Paleoproterozoyik’in başlangıcında büyük bir buzul dönemi yaşandı. Bu buzul dönemi, “Huroniyen Buzul Dönemi” olarak adlandırılır ve gezegenin büyük bir kısmını kaplayan buzul tabakaları ile karakterizedir. Buzul erimeleri ve iklim değişiklikleri, deniz seviyelerinde önemli dalgalanmalara neden oldu.
Coğrafya: Paleoproterozoyik döneminde, kıtasal kütlenin oluşumu devam etti ve bugünkü kıtaların temelleri atıldı. Büyük kıtasal bloklar bir araya gelmeye başladı ve eski süper kıta Kenorland’ın oluşumuyla sonuçlandı. Kenorland, günümüz Amerika, Grönland, Baltık ve Sibirya kıtalarının birleşimiyle oluşmuş devasa bir kıta olarak kabul edilir. Okyanuslar, kıtasal hareketler ve volkanik aktivite nedeniyle yeniden düzenlenirken, atmosfer ve okyanus kimyası da önemli değişikliklere uğradı.
Canlılar: Paleoproterozoyik döneminde, yaşamın karmaşıklığı artmaya devam etti. Daha önceki dönemlerde olduğu gibi, tek hücreli organizmalar hüküm sürmeye devam etti, ancak artık çok hücreli organizmalar da ortaya çıkmaya başladı. Denizlerde, fotosentetik organizmaların sayısı arttı ve atmosferdeki oksijen seviyeleri yavaşça artmaya başladı. Bu dönemde, siyanobakteriler gibi organizmalar, oksijen üretiminde önemli bir rol oynadı ve büyük oksijen bolluğuna yol açtı.
Mesoproterozoyik (1600-1000 milyon yıl öncesi)
İklim: Mesoproterozoyik döneminde, Paleoproterozoyik’e kıyasla daha sıcak ve nemli bir iklim hüküm sürdü. Büyük buzul dönemleri yerini daha ılıman iklim koşullarına bıraktı. Ancak, dönemin ortalarında, “Steniyen Buzul Dönemi” olarak adlandırılan bir buzul dönemi yaşandı. Bu dönemde, bazı kıtalar yeniden buzullarla kaplandı ve deniz seviyeleri önemli ölçüde düştü.
Coğrafya: Mesoproterozoyik döneminde, kıtasal kütlenin yer değiştirmesi ve sürekli olarak birleşmesi ve ayrılması devam etti. Kenorland’ın parçalanmasıyla, yeni kıtaların oluşumu başladı ve Rodinya gibi yeni süper kıtalar ortaya çıktı. Deniz tabanı yayılması ve okyanus ortasında sırt oluşumu hızlandı ve okyanusların genişlemesine neden oldu.
Canlılar: Mesoproterozoyik dönemi, yaşamın çeşitliliğinde önemli bir artışa tanıklık etti. Bu dönemde, tek hücreli organizmalar çeşitlenmeye devam etti ve çok hücreli organizmaların evrimi hızlandı. Denizlerde, çeşitli fosil kalıntıları, suda yaşayan omurgalıların evrimine işaret etmektedir. Ayrıca, dönemin sonlarına doğru, çok hücreli organizmaların karalara yayılmaya başladığına dair kanıtlar ortaya çıktı.
Neoproterozoyik (1000-541 milyon yıl öncesi)
İklim: Neoproterozoyik dönemi, Dünya’nın ikliminde önemli değişikliklere tanıklık etti. Dönemin başlarında, “Karayipler Buzul Dönemi” olarak bilinen bir buzul dönemi yaşandı. Bu dönemde, Dünya’nın büyük bir kısmı buzullarla kaplandı ve deniz seviyeleri önemli ölçüde düştü. Ancak, dönemin ilerleyen zamanlarında iklim ısınmaya başladı ve “Varangiyen Buzul Dönemi” ile sonuçlandı.
Coğrafya: Neoproterozoyik döneminde, kıtasal kütlenin birleşmesi devam etti ve Rodinya gibi süper kıtalar oluştu. Rodinya, günümüz kıtalarının çoğunu içeren devasa bir kıtaydı. Ancak, dönemin sonlarına doğru, Rodinya parçalandı ve kıtalar yeniden düzenlendi. Bu dönemde, deniz tabanı yayılması ve sırt oluşumu hızlanmış ve yeni okyanus havzaları oluşmuştur.
Canlılar: Neoproterozoyik dönemi, yaşamın çeşitliliğinde önemli bir artışa sahne oldu. Denizlerde, çeşitli fosil kalıntıları, bu dönemde önemli bir deniz yaşamı patlamasının gerçekleştiğine işaret etmektedir. Bu dönemde, ilk çok hücreli hayvanlar ortaya çıkmış olabilir ve deniz tabanlarında karmaşık ekosistemler oluşmuş olabilir. Ayrıca, bu dönemde toprakların üzerinde ilk bitkilerin ve karasal yaşamın evrimi hakkında da kanıtlar bulunmaktadır.
